Otyłość – rodzaje, wskaźniki, normy

Otyłość w Polsce staje się poważnym zagrożeniem, dlatego warto przyjrzeć się tej przypadłości, wskazać rodzaje, normy i wskaźniki. Otyłość (ang. obesity) jest przewlekłą chorobą cywilizacyjną, którą nazwano „tsunami XXI wieku”. Otyłość prowadzi do zaburzeń metabolicznych oraz chorób wielonarządowych. Przyczynia się ona do rozwoju cukrzycy, chorób naczyniowo-sercowych, nowotworów, chorób układu mięśniowo-kostnego takich jak: dna moczanowa, osteoporoza, toczeń rumieniowaty czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) rozmiary epidemii otyłości stanowią niezwykle poważny problem zdrowotny w krajach rozwiniętych i rozwijających się.

Czego dowiesz się w tym artykule?

1. Statystyki otyłości w Polsce

2. Definicja otyłości

3. Otyłość i jej patogeneza

4. Rodzaje otyłości

5. Wskaźniki i normy otyłości

6. Jak walczyć z otyłością? – sposoby zapobiegania

7. Które diety są najskuteczniejsze?

---

1. Statystyki otyłości w Polsce

Nadmierna ilość tkanki tłuszczowej to już nie tylko problem Amerykanów, ale dotyka on również mieszkańców Polski. Z najnowszych badań MEDONET pt. „Narodowy test zdrowia Polaków 2020” wynika, że:

• 29% kobiet i 46%  mężczyzn cierpi na nadwagę,
• 21% kobiet i 28% mężczyzn na otyłość.

Okazuje się zatem, że aż 61% Polek i Polaków cierpi na nadmierną masę ciała, z tego 74% stanowią mężczyźni a 50% kobiety.

Problem nadwagi i otyłości rośnie wraz z wiekiem. W rezultacie badania wskazują, że prawidłową masę ciała utrzymuje 60% osób w wieku pomiędzy 18 a 24 rokiem życia, po czym zmniejsza się ona do 22% w wieku pow. 65 roku życia.

Aż 78% osób powyżej 65 roku życia cierpi na nadwagę lub otyłość.

---

2. Definicja otyłości

Czy wiesz, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uważa otyłość za nieprawidłowe i/lub nadmierne nagromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie? Podobnie otyłość definiuje się również jako stan patologicznego nagromadzenia tkanki tłuszczowej, będącej integralną częścią organizmu.

Definicja według M. Wąsowskiego, M. Walickiej i E. Marcinkowskiej-Suchowierskiej brzmi:

Otyłość występuje, gdy ilość energii dostarczonej istotnie przewyższa jej zużycie przez organizm i charakteryzuje się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej, co wpływa niekorzystnie na stan zdrowia.

M. Wąsowski, M. Walicka i E. Marcinkowska-Suchowierska, Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza, Postępy Nauk Medycznych 4/2013, s. 301-306.

Podsumowując, otyłość występuje wówczas, gdy tkanka tłuszczowa jest zbyt duża i ma negatywny wpływ na zdrowie.

---

3. Otyłość i jej patogeneza

Główną rolę w patogenezie otyłości odgrywają czynniki:
– genetyczne,
– środowiskowe,
– społeczne,
– kulturowe,
– stan hormonalny organizmu.

Otyłość a środowisko

Z pewnością zauważyłeś, że rosnąca waga to efekt złej diety i współczesnego stylu życia.  Otyłość jest złożoną chorobą, która może powstawać w wyniku ekspozycji długofalowej na czynniki środowiskowe. Dlatego powstawaniu otyłości sprzyja siedzący tryb życia, przejadanie się, ukryty cukier obecny w wielu produktach oraz brak ruchu.

Na otyłość wpływają czynniki genetyczne

Biologiczny kontekst otyłości sprowadza się do czynnika genetycznego. Dlatego w wielu badaniach udowodniono, że nadmierna masa ciała występuje rodzinnie. Okazuje się bez znaczenia, czy badania przeprowadzono na zwierzętach, czy ludziach. W związku z tym oceniono, że wpływ czynników genetycznych na rozwój otyłości wynosi 35-40%, z kolei środowiskowych od 25-48%.

Nie zidentyfikowano pojedynczego genu głównego, czy też mutacji w obrębie genów, które byłyby czynnikami sprawczymi otyłości. Wyjątkiem są zespoły uwarunkowane jednogenowe.

Otyłość zależna jest od przynajmniej 20 genów. To właśnie w badaniach na myszach wyodrębniono geny otyłości: gen ob (obese), db (diabetes), fat, A (aguti yellow) i tub (tubby).

Leptyna hormon sytości

Z badań wynika, że chociaż genetycznie otyłe myszy mają unikalne fenotypy, zarówno każdy z tych szczepów, jak i myszy z otyłością wywołaną przez dietę, wykazują wysoki poziom leptyny, co wskazuje na jej znaczenie w przejawianiu się otyłości.

Leptyna jest to adipokina o masie 16 kDa, zbudowana ze 146 aminokwasów. Po pierwsze jest ona hormonem wydzielanym głównie przez białą (podskórną) tkankę tłuszczową. W związku z tym wpływa na poziom LH, FSH, PRL i GH. Po drugie, co najistotniejsze leptyna jest produktem genu ob, leżącego na chromosomie 7.

W badaniach zaobserwowano, że mutacja genu ob u myszy powoduje otyłość i bezpłodność. Jednak podanie im leptyny zmniejszało przyjmowanie pokarmów i masę ciała oraz przywracało płodność. Wykazano także, że u myszy z genetycznie uwarunkowaną otyłością brak jest hormonu sytości.

Leptyna zmniejsza apetyt

---

Jak podaje K. Nakahara i zespół:

“W ośrodkowym układzie nerwowym leptyna aktywuje anoreksogenne neurony pro-opiomelanokortyny (POMC) i hamuje neurony oreksogennego neuropeptydu Y (NPY) / białka związanego z agouti (Agrp), co powoduje zmniejszenie apetytu”.

^{Nakahara K., M. Bannai, K. Maruyama, Y. Suzuki, R. Okame, i N. Murakami, Characterization of a novel genetically obese mouse model demonstrating early onset hyperphagia and hyperleptinemia, https://doi.org/10.1152/ajpendo.00540.2012}

Wykryto ponadto otyłość spontaniczną, która występowała u myszy nazwanych od japońskiego ornamentu “Daruma”.

Ryzyko otyłości a poziom węglowodanów w diecie

Istotny okazuje się poziom lipidów w diecie. Dlatego w patogenezie otyłości istotną rolę odgrywa zawartość węglowodanów w diecie, a szczególnie związana z nią odpowiedź na insulinę. Zauważono bowiem, że dieta bogata w węglowodany w tym, cukry rafinowane, zwiększa wydzielanie insuliny. Powoduje to lipolizę i związane z tym uwalnianie kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Warto jednocześnie zauważyć, że organizm magazynuje tłuszcze z pożywienia.

W przypadku gdy węglowodany zostaną zastąpione tłuszczami, skutkiem powinna być mobilizacja do spalania tłuszczu i wolnych kwasów tłuszczowych, co może stanowić ochronę przed otyłością.

---

4. Rodzaje otyłości

W zależności od miejsca, gdzie gromadzi się tłuszcz, wyróżnia się: otyłość brzuszną zwaną centralną, wisceralną oraz pośladkowo-udową, zwaną gynoidalną.

O otyłości brzusznej przeczytasz w artykułach:

Jak zapobiegać otyłości brzusznej?

Tłuszcz trzewny – czyli czym jest otyłość brzuszna?

Innymi słowy, otyłość brzuszna charakteryzuje się tym, że tłuszcz gromadzący się w okolicy brzucha powoduje, że sylwetka przypomina jabłko. Z kolei otyłość pośladkowo-udowa – gruszkę.

---

5. Wskaźniki i normy otyłości

Otyłość według klasyfikacji WHO – BMI (kg/m²) – określono w następujących przedziałach:

• < 18,5 Niedowaga
• 18,5-24,9 Norma 
• 25,0-29,9 Nadwaga
• 30,0-34,9 Otyłość I stopnia
• 35,0-39,9 Otyłość II stopnia
• ≥ 40,0 Otyłość III stopnia (olbrzymia)

W mierzeniu otyłości mamy do czynienia z dwoma wskaźnikami: BMI i WHR.

BMI i WHR – czym są?

Wskaźnik BMI, (ang. Body Mass Index) jest indywidualną miarą otyłości. Innymi słowy, jest to wskaźnik, który wylicza się z wagi liczonej w kilogramach podzielonej przez kwadrat wysokości człowieka (w metrach). Otyłość rozpoznaje się, kiedy poziom BMI jest większy niż 30 kg/m², a także gdy obwód talii przekracza 80 cm u kobiet oraz 94 cm u mężczyzn.

Wskaźnik WHR (ang. Waist–Hip Ratio) jest wskaźnikiem określającym iloraz obwodu talii do obwodu bioder. Dlatego by uzyskać poprawny wynik, należy podzielić obwód talii przez obwód bioder.

O otyłości mówi się również kiedy wskaźnik WHR u kobiet przekracza 0,8 a u mężczyzn 1,0.

Jeśli WHR wyjdzie większy niż 1 dla mężczyzn i 0,8 dla kobiet wskaźnik pokazuje otyłość androidalną tj. brzuszną (sylwetka typu jabłko). Dlatego, gdy WHR będzie mniejsze niż podane wskaźniki dla obu płci, będziemy mieć do czynienia z otyłością pośladkowo-udową, czyli otyłością gynoidalną zwaną popularnie sylwetką typu gruszka.

---

6. Jak walczyć z otyłością? – sposoby zapobiegania

Warto wiedzieć, że epidemia otyłości ma charakter odwracalny. W czasach postępujących zmian gospodarczych, społecznych i środowiskowych ważne jest, aby postawić na zdrowy styl życia. Dlatego tak ważna jest aktywność, zdrowa żywność, której podstawą są warzywa, owoce.

Profilaktyka jest bardzo ważna w przypadku utrzymania prawidłowej masy ciała. Jeśli jednak już mamy nadwagę lub jesteśmy otyli warto pamiętać o:

• regularnych ćwiczeniach,
• zdrowym odżywianiu,
• stałych pomiarach ciała i wagi,
• wytrwałości w dążeniu do redukcji masy ciała,
• zdrowym stylu życia.

Otyłość – zmień nawyki żywieniowe!

Najważniejszymi wytycznymi dla osób otyłych, borykających się na dodatek z cukrzycą typu 2, jest zmiana nawyków żywieniowych. W związku z tym oznacza to ograniczenie spożycia słodyczy, tłuszczów, a także picie około 2 litrów niesłodzonych płynów dziennie. Dlatego najlepsze okazują się woda i soki warzywne. Dodatkowo należy pamiętać o zmniejszeniu spożycia soli, unikaniu alkoholu i zwiększeniu spożycia chudego mięsa, ryb oraz warzyw. Także po samej kuracji nadal ważne jest utrzymywanie samokontroli i spożywanie mniejszych ilości kalorii, niż wynosi przeciętne zapotrzebowanie dla osoby szczupłej w tym samym wieku. 

---

7. Które diety są najskuteczniejsze?

Chyba każdy stosował jakąś dietę. Ale efekty nie zawsze są takie, jakich oczekujemy. Dlatego warto sięgnąć po naukowo sprawdzone i przebadane diety. Na przykład w badaniu DiRECT (ang. Diabetes Remission Clinical Trial), wzięło udział 322 otyłych chorych na cukrzycę typu 2 wraz z chorobą niedokrwienną serca. Badanie to polegało na stosowaniu trzech diet, mianowicie: śródziemnomorskiej, niskotłuszczowej i niskowęglowodanowej.

W rezultacie okazało się, że najskuteczniejsza na otyłość okazała się dieta śródziemnomorska i niskowęglowodanowa w zakresie redukcji masy ciała. Dodatkowo walorem diety śródziemnomorskiej było zmniejszenie wartości glikemii na czczo, insulinoodporności i peptydu C.

Nie należy zapominać o systematycznym ruchu.

Warto zacząć post Dąbrowskiej, który opiera się głównie na warzywach i małej ilości owoców.

---

Bibliografia:

1. Czupryniak L, Klupa T: Leczenie chorych na cukrzycę dietą. [W:] Cukrzyca, Tom I. Via Medica, Gdańsk 2016: 308-310.
2. Nakahara K., M. Bannai, K. Maruyama, Y. Suzuki, R. Okame, i N. Murakami, Characterization of a novel genetically obese mouse model demonstrating early onset hyperphagia and hyperleptinemia, https://doi.org/10.1152/ajpendo.00540.2012
3. Pupek-Musialik D., Otyłość jako problem medyczny i społeczny. Nowe trendy terapii. „Terapia” 2002, nr 10 (1), z. 1, s. 14.
4. Romańska R., E. Franek, Współczesne leczenie otyłości u pacjentów z cukrzycą, Post N Med 2017; XXX(02): 89.
5. Schutz, H. Toplak, Zahorska-Markiewicz B., Postępowanie w otyłości dorosłych: europejskiej wytyczne dla praktyki klinicznej, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2009, tom 5, nr 3, s. 88.
6. Schwartz M.W., Seeley R.J., Zeltser L.M., Drewnowski A., Ravussin E., Redman L.M., Leibel R.L., Obesity Pathogenesis: An Endocrine Society Scientific Statement, Endocrine Reviews, tom 38, wydanie 4, 1 sierpnia 2017, s. https://doi.org/10.1210/er.2017-00111,  dostęp: 5.05.2021.
7. Stachowicz M., Janas-Kozik M., Olszanecka-Glinianowicz M., Chudek J., Rola leptyny w zaburzeniach odżywiania się – współczesne poglądy, Psychiatr. Pol. 2013; 47(5): 897–907.
8. Świerczyński J., Kochan Z., Karbowska J., Geny otyłości. „Postępy Biochemii” 1997, nr 43 (3), s. 174-181.
9. Tsigos C., Hainer V., A. Basdevant, N. Finer, M. Fried, E. Mathus-Vliegen, D. Micic, M. Maislos, G. Roman, Y. WHO 2010, „Health Impact of Psychosocial Hazards at Work: An Overview” World Health Statistics, Monitoring health for the SDGs, WHO, Raport 2020.
10. Wąsowski M., Walicka M., Marcinkowska-Suchowierska E., Otyłość – definicja, epidemiologia, patogeneza, Postępy Nauk Medycznych 4/2013, s. 301-306.
11. Zagrożenia psychospołeczne w środowisku pracy i ich wpływ na zdrowie, przekład K. Orlak, Stowarzyszenie Zdrowa Praca, Warszawa 2013, s. 95.
12. https://www.nn.pl/dam/zasoby/raporty/Narodowy-Test-Zdrowia-Polakow-2020-raport.pdf, dostęp: 5.05.2021.
13. http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2017/02/pnm_2017_089-094.pdf, dostęp: 5.05.2021